महाराष्ट्रातील बियाणे क्षेत्र

शाश्वत शेती वाढीसाठी बियाणे हे सर्वात महत्वाचे आणि मूलभूत घटक आहे. बियाणे क्षेत्राची भूमिका केवळ शेतकऱ्यांना पुरेशा प्रमाणात दर्जेदार बियाणे वेळेवर पुरवणे सुनिश्चित करणे नाही तर विविध कृषी हवामान असलेल्‍या क्षेत्रांचा अनुरुप विविध प्रकारचे बियाण्‍याचा पुरवठा करणे देखील आहेे.

महाराष्ट्राची ६५% पेक्षा जास्त लोकसंख्या उपजीविकेसाठी शेतीवर अवलंबून आहे. जरी राज्य विविध कृषी-हवामान आणि मातीच्या परिस्थितीने संपन्न आहे, तरी जवळपास ८५% लागवडीयोग्य जमीन पावसावर अवलंबून आहे. म्हणूनच २०११ पर्यंत अन्न उत्पादन दुप्पट करण्यासाठी, डॉ. एम.एस. स्‍वामीनाथन यांच्‍या अध्‍यक्षतेखाली एक उच्‍चस्‍तरीय समिती गठण करण्‍यात आले होते. व या समीतीचा प्रमुख काम कृषी क्षेत्रात शेतक-यांची उत्‍पादकता वाढविणे व दर्जेदार बियाण्‍यांची निर्मीती करण्‍यासाठी आवश्‍यक सामुग्रीचा पुरवठा सुनिश्चित करणे होते.

बियाणे बदल दर वाढीस चालना देणे, कीटक आणि रोग प्रतिकारशक्तीचा समावेश पारंपारिक तसेच अनुवांशिक अभियांत्रिकी पद्धतींद्वारे आणि उत्पादन स्थिरता सुधारण्यासाठी प्रदेश विशिष्ट वैविध्यपूर्ण गरजांना प्रतिसाद देण्यासाठी विकास व संशोधन विभाग प्रयत्‍नशिल आहे. बियाणे उद्योगाने प्रभावी कामगिरी दाखवली आहे आणि कृषी उत्पादकतेचे आव्हान स्वीकारण्याची तयारी केली आहे. जागतिकीकरण आणि आर्थिक उदारीकरणाने स्पर्धात्मकतेद्वारे उत्कृष्टतेसाठी योग्य वातावरण प्रदान केले आहे.

शास‍किय कंपन्‍यांसाठी बियाणे कायदा

भारत सरकारने भारतीय बियाणे कायदा तयार केला आहे, जो संसदेने सन १९६६ मध्ये पारित केला, बियाणांच्या गुणवत्तेचे नियमन करण्याच्या हेतूने जागतिक बँकेच्या अर्थसहाय्यित राष्ट्रीय बियाणे प्रकल्प (एनएसपी) अंतर्गत राज्य सरकारांना शेतकऱ्यांना वाजवी किंमतीत दर्जेदार प्रमाणित बियाणे तयार, प्रक्रिया आणि वितरित करण्यासाठी बियाणे महामंडळांची स्थापना करण्यासाठी मदत करण्यात आली. एनएसपी अंतर्गत, बियाणे संशोधन तसेच ब्रीडर आणि पायाभूत बियाणे उत्पादन सुलभ करण्यासाठी कृषी संस्थांची पायाभूत सुविधा देखील मजबूत केली गेली. गुणवत्ता मापदंड सुनिश्चित करण्यासाठी बियाणे चाचणी प्रयोगशाळा आणि राज्य बियाणे प्रमाणन संस्था स्थापन करण्यात आल्या. १९७६ मध्ये एनएसपी अंतर्गत स्वतःचे राज्य बीज महामंडळ स्थापन करण्यासाठी महाराष्ट्र अग्रेसर राज्यांमध्ये होता. अशा प्रकारे राष्ट्रीय बीज परिस्थितीच्या क्षितिजावर महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित उदयास आले.

महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादितची पायाभरणी

महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित अकोला ही भारतातील एक अग्रगण्य सार्वजनिक क्षेत्रातील बियाणे कंपनी आहे महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित कंपनी कायदा १९५६ अंतर्गत स्‍थापीत करण्यात आली होती. अन्‍य राज्‍यातील बियाणे महामंडळाच्‍या तुलनेने हे सर्वात मोठे राज्य बियाणे महामंडळ आहे. महामंडळ हे ५० पेक्षा जास्‍त पिक व २२५ पेक्षा जास्‍त जातीच्‍या बियाणांचे उत्‍पादन प्रक्रिया व विपणन करते. ज्‍यामध्‍ये कडधान्‍य, तृणधान्‍य, दालवर्गीय, तेलबियाणे, तंतूमय, भाजीपाला व हिरवळीच्‍या खतांचा समावेश आहे.

महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित देशात गुणवत्ता आणि उत्पादकतेच्या सर्वोच्च मानकांसाठी सुप्रसिद्ध आहे आणि राष्ट्रीय उत्पादकता पुरस्काराने सन्मानित झालेले आहे, राष्ट्रीय उत्पादनक्षमता परिषदेने प्रतिष्ठित केलेला पुरस्कार आजपर्यंत १६ पेक्षा जास्त वेळा महामंडळाने मिळविलेला आहे.

शेतकऱ्यांना परवडणाऱ्या किमतीत योग्य वेळी योग्य प्रमाणात उत्तम दर्जाचे प्रमाणित बियाणे उपलब्ध करून देण्याच्या उद्देशाने, महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित आता १० लाख क्विंटलहून अधिक दर्जेदार प्रमाणित बियाणे तयार करत आहे आणि महाराष्ट्रातील खाजगी विक्रेते, सहकारी शेतकऱ्यांना तसेच संपूर्ण भारतातील इतर १२ राज्यांनापुरवठा करत आहे. महामंडळ उच्च दर्जाचे प्रमाणित, पायाभूत आणि सत्यप्रत बियाणे तयार करते.

"महाबीज" (म्हणजे महान बीज) या लोकप्रिय ब्रँड नावाने मार्केट केलेले, महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित बियाणे गुणवत्तेचे प्रतीक बनले आहेत. अनुभवी तांत्रिक कार्यशक्तीच्या देखरेखीखाली विविध कृषी-हवामान असलेल्‍याक्षेत्रांमध्ये महाबीज बियाणे तयार केले जातात. पेरणीपासून कापणी आणि प्रक्रिया, पॅकिंग ते स्टोरेज पर्यंत, एकसमान उच्च दर्जा प्राप्त करण्यासाठी आणि राखण्यासाठी बियाण्‍यांचे वैज्ञानिकदृष्ट्या परीक्षण केले जातात.

महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित पश्चिम विदर्भातील अकोला येथे आहे, जे महाराष्ट्राच्या बियाणे क्षेत्राचे केंद्र म्हणून ओळखले जाते आणि डॉ.पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाच्या रूपात कृषी शिक्षणाचे केंद्र आहे, अकोला येथे राज्य बियाणे प्रमाणन एजन्सीचे मुख्यालय देखील आहे. महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित चे अध्यक्ष महाराष्ट्र शासनाचे सचिव (कृषी) आहेत आणि व्यवस्थापकीय संचालक हे देखील एक वरिष्‍ठ भा.प्र.सेवेतील अधिकारी असतात.

महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित चा विपणन वाटा

महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित उच्च दर्जाचे प्रमाणित, पायाभूत आणि उच्च उगवण आणि आश्वासक जोम असलेल्या आनुवंशिक आणि भौतिक शुद्ध्‍तेचे बियाणे तयार करते. महाराष्ट्र, उत्‍तर प्रदेश, मध्‍यप्रदेश,गुजरात आणि उत्तराखंड मधील ५०,००० हून अधिक बियाणे उत्पादकांद्वारे बीजोत्पादन कार्यक्रम आयोजित केला जातो. बियाणे उत्पादन कार्यक्रम ९०,००० हेक्टरवर घेतला जातो.

गुणवत्तेचे मानक प्रत्येक टप्प्यावर राखले जातात उदा. उत्पादन, प्रक्रिया, साठवण आणि विपणनयामध्‍ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि कडक निगराणी ठेवणे व गुणवत्‍ता सुनिश्चित करणे. बीजोत्पादन कार्यक्रमादरम्यान, महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित क्षेत्रीय अधिकाऱ्यांकडून कठोर समवर्ती तपासणी केली जाते. त्याशिवाय स्वतंत्र आणि कडक तपासणी देखील बीज प्रमाणन एजन्सी अधिकाऱ्यांकडून केली जाते. बियाणे उत्पादकांना दर्जेदार मानके राखण्यासाठी तांत्रिक मार्गदर्शन सातत्याने दिले जाते. आढळलेल्या कोणत्याही प्रकारची अशुद्धता तपासणी दरम्यान जोडली जाते आणि अनुवांशिक शुद्धतेची पातळी पूर्णपणे राखली जाते. मूलभूत मापदंडांमध्ये पास केलेले बियाणे केवळ प्रक्रियेसाठी घेतले जातात. आनुवंशिक शुद्धतेच्या मूल्यांकनासाठी प्रक्रिया केलेल्या बियाण्‍याची वाढीच्या चाचणीमध्ये पुढील चाचणी केली जाते.

एकूण मात्रेच्‍या बाबतीत महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित चा बाजार हिस्सा ५०% आणि महाराष्ट्रात मूल्याच्या दृष्टीने ३५ ते ४०% आहे. महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित सोयाबीन, गहू, भात, तूर, मूग, उडीद, ज्वारी, बाजरी, आणि मूग या वाणामध्‍ये मार्केट लीडर आहे आणि जूट, धैंचा, अधिसूचित सुधारित कापूस आणि भाजीपाला बियाणे मध्ये आमचा चांगला बाजार हिस्सा आहे.